Monumentaal samenwerken aan een beeldbepalende dijk

IRP Durgerdam: interview met Mathea Mevissen

De dijk van Durgerdam is op vele manieren vervlochten met het leven van de Durgerdammers. Toen deze in 2006 met een hoge urgentie werd afgekeurd, maakten de bewoners zich dan ook grote zorgen. Wat zou de dijkversterking betekenen voor het monumentale dorpsgezicht en de ruimtelijke kwaliteit? Toen er in 2016 een nieuw stuk dijk bij kwam dat versterkt moest worden, was er nog meer aanleiding voor het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, de gemeente Amsterdam en de provincie Noord-Holland om dit samen met de bewoners op te pakken. Dit resulteerde uiteindelijk in een Integraal Ruimtelijk Programma (IRP), dat als onderlegger dient voor de werkzaamheden. In Durgerdam heerst nu een gevoel van saamhorigheid en vertrouwen dat er een oplossing komt die bij het dorp past.

Mathea Mevissen, projectmanager vanuit de provincie Noord-Holland vertelt over de bijzondere samenwerking, die leidde tot dit succes en de nominatie voor de WOW-prijs top 3.

Mathea, gefeliciteerd met jullie top-3 nominatie. Wat is het IRP?

"Het Integraal Ruimtelijk Programma, in het kort IRP, is een plan met de uitgangspunten voor het ontwerp van de dijk die door en langs Durgerdam loopt én het ontwerp van de openbare ruimte in het dorp. Het is opgesteld door de verantwoordelijke overheden gemeente Amsterdam, provincie Noord-Holland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en de bewoners en belanghebbenden in Durgerdam. In februari 2019 hebben al deze partijen het ondertekend en het wordt nu gebruikt als het totale programma van eisen voor de planvorming en uitvoering van de dijkversterking en de aanpak van de openbare ruimte in Durgerdam."

Bijzonder, een programma van eisen dat is opgesteld door overheden en burgers samen. Hoe is dit zo gekomen?

Het stuk Durgerdamse dijk waar het om gaat is onderdeel van 33 kilometer Markermeerdijk die tussen Hoorn en Amsterdam moet worden versterkt. Maar het ontwerp projectplan Waterwet, dat voor dit hele stuk dijk is gemaakt, hield onvoldoende rekening met de beleving van de dijk en de zorgen van de bewoners. De levens van de mensen hier zijn letterlijk vergroeid met de dijk. Ze zitten erop, kijken erover uit vanuit hun woonkamer, lopen eroverheen, meren hun boten aan, hangen de was op en laten er hun kinderen spelen. De straat met de stoep voor de huizen ligt óp de dijk. Er moeten auto’s worden geparkeerd, er komen wandelaars en fietsers, er liggen hotels en restaurants: niet verrassend dat veel Durgerdammers zich zorgen maakten over de gevolgen van de dijkversterking voor hun unieke dorpje."

Hoewel waterveiligheid een groot maatschappelijk belang heeft, wilden we als verantwoordelijke overheden recht doen aan de zorgen en wensen die er leefden. We wilden oplossingen bedenken die de waterveiligheid in het dorp zouden garanderen, maar ook de ruimtelijke kwaliteit zouden beschermen en een bijdrage zouden leveren aan de natuur, recreatie en economie. Dat kan alleen als je het samen met de inwoners en stakeholders in het gebied zelf doet. Dat vind ik echt uniek aan dit project. Dat we een gezamenlijke zoektocht hebben afgelegd en niet als afzonderlijke partijen met tegengestelde belangen aan het werk zijn gegaan."

Marianne Griffioen: waslijnen op de dijk

Hoe pak je een traject met zoveel verschillende belangen aan? Hoe zorg je ervoor dat het bij elkaar komt?

"Wat wij in de eerste plaats belangrijk vonden, is dat er niemand tussen wal en schip viel. Iedereen moest kunnen meedenken. Er waren drie werksporen ‘techniek van waterveiligheid’, ‘afwegingskader en ruimtelijke kwaliteit’ en ‘integraal ontwerp’, waar je je voor kon opgeven. De provincie, het hoogheemraadschap en de gemeente trokken elk een eigen spoor, maar werkten met één kernteam. Een voorwaarde: meedoen betekende geen vrijblijvendheid, niet voor de dorpsbewoners en niet voor ons. Iedereen werd geacht bij elke bijeenkomst aanwezig te zijn, zodat we echt samen konden bouwen. Als je nagaat dat we in sommige weken wel twee of drie avonden in het dorp aan het werk waren, dan was daar behoorlijk wat betrokkenheid voor nodig. Dat kon alleen doordat we in de aanloopfase al een bepaalde mate van vertrouwen hadden opgebouwd.

Verder hebben we de één loket gedachte uit de Omgevingswet vormgegeven door een website te maken waarop alle informatie te vinden was: van telefoonnummers tot verslagen en foto’s tot plannen en nieuws. Iedereen mocht zijn vragen hier stellen en we zorgden dat er snel antwoord was. Essentieel in deze opzet was dat we de communicatieadviseur integraal in ons kernteam betrokken. Dus niet eerst beginnen met het project en dan zeggen: oh ja we moeten ook nog communiceren. Maar in elk overlegmoment communicatie als onderwerp op de agenda meenemen."

Hoe zagen die werksporen eruit?

"Het werkspoor techniek van waterveiligheid hadden we opgezet omdat er in Durgerdam veel vragen waren waarom de dijk was afgekeurd. Betrokkenen vroegen zich af of die dijk wel echt zo onveilig was. Op basis van welke criteria bepaal je dat en hoe werk je toe naar meer waterveiligheid? Dit verschijnsel is niet uniek voor dit dorp. Mensen weten informatie goed te vinden en gaan daardoor kritische vragen stellen. Dat heeft in dat spoor geleid tot veel werksessies, maar ook tot college-achtige settings om uit te leggen hoe het in elkaar zit met dijken en waterveiligheid. Voor een deel lag het antwoord niet zomaar voor het oprapen. Daar zijn we samen met de bewoners en onafhankelijke experts naar op zoek gegaan.

Mark Eker: boten langs de dijk

Het werkspoor over het afwegingskader en ruimtelijke kwaliteit kwam voort uit de wens van de betrokkenen om te weten hoe de besluitvorming in dit proces eigenlijk werkt. We hebben geprobeerd in beeld te brengen hoe het afwegingskader van bestuurders er  uitziet bij het kiezen voor een bepaalde versterkingsoplossing of aanpassingen voor de openbare ruimte. Ook hebben de bewoners in dit spoor zelf een boekje ‘Kijk op de dijk’ geproduceerd, waarin prachtig in beeld is gebracht wat voor hen ruimtelijke kwaliteit betekent. Zo krijg je meer begrip voor elkaars belangen en denkwereld. Er zullen altijd mensen zijn die het ergens niet mee eens zijn, maar de meeste mensen kijken heel anders tegen beslissingen aan als ze snappen wat de argumentatie is en wat er met hun opmerkingen is gedaan.

Het laatste werkspoor betrof het integrale ontwerp. Een team van onafhankelijke landschapsarchitecten heeft hierbij de uitgangspunten uit het eerste en tweede spoor technisch in beeld gebracht en samen met het dorp geïnventariseerd welke beelden voor een veilige dijk in een monumentaal dorp zouden passen. We hebben hierbij ook gekeken naar de combinatie met de voorgenomen maatregelen voor de openbare ruimte."

Je vertelde over het winnen van vertrouwen, hoe doe je dat bij een bewonersgroep die ook al teleurstellingen achter de kiezen heeft?

"De gouden greep hierin was het aanstellen van een onafhankelijke participatieleider, die onder andere de leiding had over een participatiegroep waar wij als overheden geen zitting in hadden. Alle belanghebbende partijen in het dorp, zoals de dorpsraad, natuurverenigingen, jachthavens en horecavoorzieningen zaten in deze groep. In de vergaderingen werd puur gefocust op het proces. Wordt iedereen goed betrokken? Worden we gehoord? Wordt er wat gedaan met de feedback die we geven? Wij als overheden kregen de conclusies van deze vergaderingen te horen en gingen vol aan de slag als er wrijvingen waren. Door keer op keer te bewijzen dat we echt iets deden met wat er speelde, wonnen we langzaam het vertrouwen van het dorp.

De participatieleider heeft dit overigens geweldig aangepakt. Omdat hij onafhankelijk was, werd er in het begin veel bij hem gespuid, maar later ook goed naar hem geluisterd. In het hele proces hield hij alle partijen regelmatig een spiegel voor. Een van de dingen die in dit proces mooi zichtbaar werden is dat je alleen een dialoog krijgt als je redeneert vanuit belangen: wat heeft iemand nodig om te zien dat zijn belang ook daadwerkelijk gediend is? Dat kost weliswaar tijd, maar levert uiteindelijk een conclusie op waarin iedereen zich kan vinden."

Dit klinkt als een intensief traject. Was het niet duur om het zo aan te pakken?

Jawel, zeker omdat dit traject naast het reguliere proces voor de rest van de dijken liep. Maar je kunt je afvragen of dit uiteindelijk niet meer oplevert dan het heeft gekost. Wat we hier hebben georganiseerd kan betekenen dat je later in het traject juist winst boekt in tijd of kosten. Dat zal nog moeten blijken, want dit is de eerste keer dat we het als overheden op deze manier hebben aangepakt.

Wat we hier gedaan hebben was echt nodig, daar zijn we het als organiserende partijen over eens. En ondertussen zijn we eigenlijk onbedoeld een pilot project geworden voor de Omgevingswet. Ik hoop dat andere projecten onderdelen uit onze aanpak kopiëren, omdat ik denk dat zo’n voortraject werkt om mensen daadwerkelijk te betrekken."

Marianne Griffioen: Durgerdam zicht over de haven

Welke onderdelen zijn met name geschikt om over te nemen, denk je?

"De onafhankelijke participatieleider, het werken in werksporen, communicatie integraal opnemen en in het begin veel doen aan het winnen van vertrouwen. Verder vind ik de manier waarop wij ons als verantwoordelijke overheden hadden georganiseerd het noemen waard. Meestal is er bij projecten een initiatiefnemer die het werk doet en de andere overheden worden daar in overlegmomenten bij betrokken. Dit was heel anders, we waren een integraal projectmanagementteam met gedeelde verantwoordelijkheden.

Nog een tip: maak als overheden samen een apart potje met geld vrij waarmee je initiatieven vanuit de community kunt ondersteunen die dienstbaar zijn aan het project. Zo hebben wij het drukken van het boekje ‘Kijk op de dijk’ gefinancierd, dat de bewoners op eigen initiatief met een architecte uit het dorp hebben geproduceerd."

Waar kreeg je echt energie van in dit traject?

Van het gezamenlijke gesprek. Met de bewoners, wat over en weer soms ook best lastig was. Je spreekt andere talen en probeert elkaar te begrijpen: wat bedoel je nou precies en wil je nou eigenlijk? Maar ook het gesprek onderling, tussen de drie overheden die het samen moesten doen."

Waar hoop je op?

Dat de uitvoeringsplannen die nu worden gemaakt straks naadloos aansluiten op het IRP en op elkaar. En dat overheden samen blijven optrekken, ook tijdens de uitvoeringsfase en nog lang daarna.

Voor het dorp hoop ik dat de uitvoering van beide plannen op elkaar aansluiten zodat ze niet twee keer in de troep zitten. En dat ze die dijk krijgen waar ze zo hard aan hebben gewerkt."

Anne de Leeuw: sneeuwpret op de dijk van Durgerdam